Хайдутите

[Mishok]

За мене книгите за Ф. Тотю (която е по негови спомени) и тази за Панайот Хитов( също по негови спомени) са достатъчни основания.

[KIZIL DELI]

В кои османски извори се използва думата хайдут "бандит"?

Конкретен пример ли търсиш или просто дали се използва хайдут? Например в мюхимме регистрите (на важни имперски заповеди) хайдут-ешикия-харами-хайрсъз (по мои диагонални впечатления), което си е пар екселапс бандит/разбойник се използава като взаимозаменяем термин. Иначе има литература, ако търсиш нещо конкретно мога да поровя.

@Mishok, аха не дошло!

П.П. В интерес на истината (пак по периферни впечатления), ако трябва да степенуваме честотата на употреба определено върви ешкия-харами-хайрсъз-хайдут.

[Кухулин]

Конкретен пример ли търсиш или просто дали се използва хайдут?

Би било добре да се изясни в детайли хронологичното развитие на семантиката. Трудно ми е да повярвам например, че израза Жити¼е ха¼дук Веšка Петровиžа съдържа конотации на разбойничество.

[KIZIL DELI]

Разбрах те, не съм аз точният човек за тази работа обаче

Най-прост search на хайдут в истанбулския архив вади 1208 документа. Ето например:

1
Tarih: Dosya No: Gömlek No:3525 Fon Kodu: MAD.d..
Sadrazam Gürcü Hurşid Ahmed Paşa'nın İstanbul'u teşrifleri gününden itibaren gizli olarak Anadolu ve Rumeli'de ve eyalat-ı sairede vaki Sivas, Erzurum, Maraş, Adana, Kocaeli, Hüdavendigar, Haleb, Mısır, Tunus, Cezayir, Belgrad, Bosna, Yanya, Ağriboz, Vidin, Silistre vesairenin vali, beylerbeyi, muhafız, mutasarrıf ve eminlerine ve Eflak ve Boğdan voyvodalarına ve eşhas-ı saireye hitaben yazılan ve asker ve ümeranın tayinatlarına muhassas zahire bahalarına, kalelerdeki neferlerin ücret ve bedellerine, bazı mukataaların umur ve hususatına, zuhur eden haydut ve eşkiyanın yapdıkları hasarat ile uğradıkları takibata, bastırılan isyanlara, ceryan eden siyasi ve askeri muhaberat ve mesaile müteallik olan müteaddid resmi mektub ve kaime suretlerini havi maktubat-ı resmiye defteri.
2
Tarih: Dosya No: Gömlek No:3571 Fon Kodu: MAD.d..
Sadrazam Yusuf Ziya Paşa'nın Ordu-yı Hümayun'la İstanbul'dan ayrılmasından sonra Rikab-ı Hümayun kaymakamına ordunun ve Varna Kalesi'nin mühimmatının itmamına, Fatma Sultan'ın vefatına, İzvornik Memlehası, Haleb, Raka, Diyarbekir'in kahve rusumu mukataalarına, Selanik taraflarındaki Dimitri ve Apostol adlı haydutların ahz ve idamına, Musul ahalisinin Abdülcelilzadeler ile ittifakıyla Vali Ahmed Paşa'yı şehirden tard ettiklerine vesair hususata dair yazılan tahriratı muhtevi müsvedde-i tahrirat defteri.
3
Tarih: Dosya No: Gömlek No:9251 Fon Kodu: MAD.d..
Rumeli'nin muhtelif mıntıkalarıyla Cezair-i Bahr-i Sefid'in mahzen-i evrak, köprü, vali konağı, cami, kışla ve tahaffuzhane gibi çeşitli binalara ait inşaat ve tamirat işlerine, memurin-i muhtelifenin tayin, azil, becayiş, nakl vesair durumlarıyla maaş, mahiye ve masarif-i müteferrikalarına, inşa edilen mekatib-i rüşdiyelerle bu mekteblerin talim ve tedrisi hususlarına, mevcut olan veyahut ihdas edilen karantinaların sevk ve idarelerine, Kıbrıs ile diğer bazı mahaller aşarının ahaliye maktuan ihalesine, Tırnova havalisinde zuhur eden haydut ve eşkiyanın define, İstanbul'a gelecek Haremeyn ahlisinin memurlardan temin ve tedarik edilecek ikramiyeleri ile sair masraflarına, Yanbolu, Sofya vesair postahanelerde demirbaş olarak mevcut bulunan bargirler ile eşya-i sairenin muhafazasına ve posta nakliyat işlerine, Şumnu sancağı reayasının cemaatçe ahz olunan cizyelerine dair muamelatı ve bunlarla ilgili diğer mali umur ve hususlar hakkında bir takım ilmühaber kayıtlarını ihtiva eden ilmühaber kayıt defteri.
4
Tarih: Dosya No: Gömlek No:9751 Fon Kodu: MAD.d..
Cidde Valisi Tosun Paşa, Anadolu Valisi merfuulvüzera Ömer Paşa, Bağdad Valisi Sülüyman Paşa, Van Muhafızı Sadık Paşa ve emsali vüzera, ümera, voyvoda, ayan, vücuh ve mütemevvilandan veya izale-i vücudlarına lüzum görülen eşirradan miriye olan borçları veya bila-veled vefatları veya suçları yüzünden nef ve katl edilmeleri veya mütemevvil ve sahib-i servet olmaları sebepleriyle muhallefat, metrukat, emval, eşya, çiftlik ve akarları miri namına zabt edilenleriyle bunlardan gerek bedel-i muayyen mukabilinde ve gerek varislerinin şayan-ı merhamet görülmesi üzerine iade olunanlarının, satılanlarının ve Dersaadet'e celb edilenlerinin isim ve miktarlarını ve eşya, nukud ve mücevherattan hazineye mal edilenlere verilen ilmuhaberlerini; muhallefat akçelerinden masarif-i mühimme ve müstaceleye tertib olunan havalelerle tahsilatını; İzmir'de Kefalonyalı bir kaptan gemisi kiralayarak eşya-yı ticariyelerini yükleyen üç İslam tacirini katlederek denize atan ve takip neticesinde yakalanan haydutların asılarak gemi ve eşyalarının İstanbul'a gönderilmesi gibi muhallefata müteallik ve iradelere müstenid yazılan ahkam ve evamiri; baki kullarından inhilal eden bölükbaşılarını ve baki kulluklarına seçilenlerin tayinini; muhallefattan satılan çiftlik ve emlaka dair sahiplerine verilen temliknamelerin Başmuhasebe'ye kaydıyla alakalılara verilen suret ve ilmuhaberleri ihtiva eden ahkam-ı muhallefat defteri.
5
Tarih: Dosya No: Gömlek No:9758 Fon Kodu: MAD.d..
Karahisar-ı Sahib'de vefat eden Hacı Bakizade el-Hac Süleyman'ın muhallefatı, Cuma-yı Atik ayanı Hacı Ali'nin muhallefatının veresesine terk edilmesi, Bosnalı Hacı Kaşlızade Hasan Bey'in mukallefatı, Diyarbekir Valisi Kirmastili Süleyman Paşa'nın muhallefatı, Kırşehir ve Beyşehir sancakları mutasarrıfı Silahdar Ali Paşa'nın emval ve emlakının canib-i miriden zabtı, Antalya Voyvodası Civelek Bey'in muhallefat bedeli, Rodos ceziresinde vefat eden İstaka Voyvodası Mahami Kara Mehmed Ağa'nın canib-i miriden zabt olunan muhallefatı, Viranşehir mütesellimi maktul Haydutoğlu Mehmed'in emval ve emlakının hazineden zabtı, Şam'da Surre-i Hümayun Emini Dağdevirenzade Mehmed'in zabt olunan emval ve emlakı, Beypazarı Voyvodası Maktul Küçük Mehmed'in emval ve emlakının zabt ve tahriri, Sivas Valisi Osman Paşa'nın muhallefatı, Şam Valisi Genç Yusuf Paşa'nın muhallefat bahası, Atina kazası sakinlerinden Abdüllatifzade Tatar Hacı Ahmed'in muhallefatı, İzmir'de ikamet eden Kapudan-ı Derya Mehmed Paşa'nın kaffe-i muhallefatının tesbiti, Kandiye Kalesi Bina Emini Hacı Bedri'nin kaffe-i muhallefat ve zimemat ve emlak-ı sairesinin canib-i miriden zabtı ve sair muhallefata dair ahkam kayıdlarını ihtiva eden kuyud-ı ahkam defteri.
6
Tarih: 06/Za/1018 (Hicrî) Dosya No:1 Gömlek No:24 Fon Kodu: İE.MT..
Belgrad'dan gemi ile İstanbul'a gelirken gemileri haydutlar tarafından basılarak nicesi katl ve kendisi mecruh olduğundan ulufesinin tashihine dair Silahdar Mehmed Hasan imzalı arzuhal.
7
Tarih: 10/M /1103 (Hicrî) Dosya No:1102 Gömlek No:48729 Fon Kodu: C..AS..
Rumeli'deki haydut ve şakiler üzerine memur Edirne bostancıbaşısının maiyetinde bulunan üç yüz elli neferlere verilen bahşışlara dair hüküm.
8
Tarih: 21/Ş /1105 (Hicrî) Dosya No:2 Gömlek No:122 Fon Kodu: İE.ŞKRT
Zağra-i Cedid kazası ahalisinin haydut eşkıyasından korunması için her sene sekban tutulmak mutat olup, ücretlerinin kaza ahalisinin ayan ve kudretlileri tarafıandan verilmesi ricasına dair Zağra-i Atik Kadısı Mevlana Abdurrahim imzasıyla yazılan arz.
9
Tarih: 14/B /1109 (Hicrî) Dosya No:11 Gömlek No:976 Fon Kodu: İE.BH..
Tuna nehrinde geşt ü güzarla karakol vazifesi ifa ve eşkıya, haydut mazarratlarını def etmek üzre Eflak voyvodası tarafından inşa edilen üç kıta şayka için birer kıta koğuş ve ikişer kıta saçma topu verilmek üzre telhis.
10
Tarih: 25/N /1109 (Hicrî) Dosya No:15 Gömlek No:1416 Fon Kodu: AE.SMST.II.
Haydut eşkiyasının tepelenmesi için Lofça ve Etrebolu kazalarından çıkarılması ferman buyurulan elli nefer süvarinin isimlerini muhtevi defter. Bu defter Lofça Kadısı Ahmed Efendi tarafından onaylıdır.
11
Tarih: 29/Z /1109 (Hicrî) Dosya No:43 Gömlek No:4265 Fon Kodu: AE.SMST.II.
... Nehri başından geçerken katlolunan iki nefer haydut esirlerinin bahası için yetmiş kuruşun verilmesi hakkında veznedarbaşına tezkere. a.g.tt
12
Tarih: 04/Ş /1127 (Hicrî) Dosya No:76 Gömlek No:3583 Fon Kodu: C..AS..
Anapoli Kalesi ile Gördus Kalesi arasında telhis ve umur-ı mühimme nakil eden memurlara taarruz eden haydutların derdest ve mücazatlarının icrası.
13
Tarih: 04/S /1135 (Hicrî) Dosya No:5 Gömlek No:386 Fon Kodu: İE.ŞKRT
Yanya muzafatından Sadr-ı Azam havaslarından Yoğdaryani Hasıl karye reayasından Papa Kalyo, Papa Vasili ve saire Ergi Kesri kasabası sükkanından olup Yanya'dan kendi kasabasına gider iken haydut eşkıyası tarafından katledilen Kasım'ın varisleri ile Yanya Sancağı Valisi mübaşeretiyle mürafaa olunmasını rica eylediklerine dair Yanya Naibi el-Hac Ahmed imzasıyla yazılan arz.
14
Tarih: 13/C /1137 (Hicrî) Dosya No:5 Gömlek No:396 Fon Kodu: İE.ŞKRT
Karlıeli sancağında sakin ulema, suleha, eimme ve erbab-ı timar ...Valtoz kazası mütemekkinleri vilayetleri deniz kenarı olup, haydut ve eşkıya mazarratı üzerlerinden eksik olmayıp men ve def olunması ricası hakkında ...Valtoz kadısı Feyzullah imzasıyla yazılan arz.
15
Tarih: 27/B /1138 (Hicrî) Dosya No:3 Gömlek No:279 Fon Kodu: İE.ŞKRT
Haydut taifesinden yaz günlerinde kırkar ellişer kişi toplanıp medine-i Galata Marmara nahiyesinde bazı kimselerin hanelerini basarak emval ve erzakını yağma ettiklerine dair Marmara Naibi Ömer imzasıyla yazılan arz.
16
Tarih: 21/M /1144 (Hicrî) Dosya No:275 Gömlek No:12680 Fon Kodu: C..BH..
Ülgün Limanı'nda bulunan sefinesini ve altınlarını gaspeden haydutların derdesti hakkında Zeynel imzalı arzuhal.
17
Tarih: 29/S /1148 (Hicrî) Dosya No:84 Gömlek No:4165 Fon Kodu: C..ZB..
İstanbul civarında Terkos nahiyesi ve Balabanburnu nam mahal yakınında bulunan ormanlıkta on iki haydut bulunduğu haber alındığından üzerlerine varılarak dağıtılmaları. g.tt
18
Tarih: 29/R /1150 (Hicrî) Dosya No:127 Gömlek No:5658 Fon Kodu: C..AS..
Üsküb havalisinde zuhur eden haydut eşkiyasının elde edilerek cezalarının verilmesi hakkında Üsküb nazırıyla cizyedarlarına hitaben yazılan hüküm. g.tt
19
Tarih: 29/Z /1150 (Hicrî) Dosya No:127 Gömlek No:5656 Fon Kodu: C..AS..
Şehirköy ve Drağman Boğazı taraflarında zuhur eden düşman ve haydutların kahr-ı tedmirleri için külliyetli asker sevkinin lazım gelenlere bildirildiğine ve müteferruatına dair Rumeli Valisi Vezir Ahmed Paşa'ya hitaben yazılan hüküm. g.tt
20
Tarih: 29/Ra/1152 (Hicrî) Dosya No:20 Gömlek No:975 Fon Kodu: C..ZB..
İstanbul'da Kemerler civarında Halil Efendi Çiftliği denilen Kırım Hanı Giray Han'ın tasarruflarından olan çiftlik havalisinde otuz kadar haydut eşkıya çıktığından çoğalmadan derdestleri hakkında İstanbul ve Edirne bostancıbaşılarına gönderilen hüküm. g.tt

П.П. Емотиконите идват от маймунясването, не че в архива ги лепят, ще се спукам от смях

[Guy de Mont Ferrand]

Би било добре да се изясни в детайли хронологичното развитие на семантиката. Трудно ми е да повярвам например, че израза Жити¼е ха¼дук Веšка Петровиžа съдържа конотации на разбойничество.

"Хайдук" до последно си означава "разбойник", дори в съвременни български диалекти и в езика на по-старите хора. Но, струва ми се, от ок. средата или началото на 19 век думата придобива и една по-положителна окраска, доколкото отразява "национални борци' на балканските народи срещу османското господство.

Мислех, че това са добре известни неща...

[KIZIL DELI]

Мислех, че това са добре известни неща...

Явно известни само на теб Я виж, че има организация, в която са въвлечени ако не стотици, то поне няколко десетки хиляди ятаци, войни финансират тва-онва, за свободата на България милеят.

[Guy de Mont Ferrand]

Явно известни само на теб Я виж, че има организация, в която са въвлечени ако не стотици, то поне няколко десетки хиляди ятаци, войни финансират тва-онва, за свободата на България милеят.

Ако говорим за "Велчовата завера" примерно - ок, ама за дедо Дончо Айдуко Арамията, с извинение...(макар че па при него точно рабОтата е па ептен заъртена ма да се не пускааме у подробностиее)

[Кухулин]

"Хайдук" до последно си означава "разбойник", дори в съвременни български диалекти и в езика на по-старите хора. Но, струва ми се, от ок. средата или началото на 19 век думата придобива и една по-положителна окраска, доколкото отразява "национални борци' на балканските народи срещу османското господство.

Мислех, че това са добре известни неща...

Да го кажем така: в областта на езикознанието изразите "добре известни неща", "ясно е, че", "очевидно е" и т.н. не се ползват с голям авторитет. Не че в другите науки се ползват, но в езикознанието - хич.

Развитието на думата хайдук е във висша степен сложно, виж например Nemeth. Remarks on the Etymology of Hung. hajdu 'Herdsman' And Tkc. haydamak 'Brigand', 2005



Твърде е вероятно думата да носи значение "борец срещу османската власт" от самото начало.

KIZIL DELI, благодаря ти много за текста. По диагонал ми се струва, че ранните датирани документи се отнасят предимно за Балканите, или греша? Ако е така, това е аргумент в потвърждение на горната статия.

[boilad]

Ще си позволя да пусна два линка към статии по темата. Първата е на Николай Хайтов и отразява една чисто националистическа и донякъде романтична представа за хайдутите като "народни закрилници" http://www.bg-history.info/1331/Bulg...dutstvoto.html. Втората е за произхода и семантиката на думите "хайдут" и "хусар" http://www.bg-history.info/145/HAIDUTI-I-HUSARI.html.

[Stan]

E добре де, Кара Хасан, който е излязъл в гората и откраднал едно агне от стадото на Стоян кехая, и който съгласно терминологията на ХV²²² в. (и официална османска и разговорна българска) си е 100% хайдутин, та и той ли е "борец срещу османската власт"?

Казано просто, "хайдут" със всичките му вариации на произнасяне, си значи чисто и просто "човек извън закона" и като такъв си е априорно борец срещу властта, пък била тя и османска. Естествено, ако отбереш държавната хазна си борец за освобождение, а ако обереш манастир, си си най-обикновен разбойник, е при свръх интерпретация си борец срещу гръцкото духовно иго.
И тъй като става въпрос за цели пет века и хиляди хора в графата "хайдути", подобно на въпроса с приемането на исляма, без проблеми може да се намерят при добро желания абсолютни всякакви примери, доказващи всякакви тези. От това че хайдути са били идеалисти, борци за национално освобождение, до това че са си били най-обикновени мародери и хора, които без да им мигне окото ще убият и брат си само и само да го оберат. Казано с думи прости, това, че някой е бил "хайдутин" не го прави автоматично национален герой или пък най-обикновен разбойник и мародер.

[Кухулин]

Казано с думи прости, това, че някой е бил "хайдутин" не го прави автоматично национален герой или пък най-обикновен разбойник и мародер.

Не е точно така. В очите на османската власт той си е разбойник. Въпроса е, че ние не сме османци, а уж се стремим да гледаме на нещата обективно.

[boilad]

Що се отнася до спомените на Тотю и Хитов, то, макар и двамат да са определяни и да се определят като хайдути, разликата между тях е очебийна. Първия си е откровен пладнешки обирник и не крие това, чак след 1865г. донякъде променя възгледите си (а "кариерата" му е започнала поне 15 години преди това). Втория обаче е съвсем друг случай. Хайдушката му дейност макар и започнала заради нанесена му обида е мотивирана от несправедливостите на корумпираната система и не е случайно, че той е инициатора на връзката си с Раковски, още от времето когато последния издава "Дунавски лебед". При Тотю е обратното Раковски го търси и се стреми да го привлече на своя страна.
Та от хайдутин до хайдутин има балкан разлика.

[Stan]

Не е точно така. В очите на османската власт той си е разбойник. Въпроса е, че ние не сме османци, а уж се стремим да гледаме на нещата обективно.

А какво да направим, като в българския фолклор е навлязла именно тази дума, и ако съдим пак по фолклора, общо взето значението й е същото. Разбира се, през Възраждането, думата "хайдутин" започва да придобива и друг смисъл и то по литературен път. Ако имеме сведение примерно за Петър хайдутин, който през 1615 г. ограбил една пътуваща хазна и утрепал 5-6 сеймени, това автоматично прави ли го "национален герой" и "борец за свобода", само защото хазната била на султана, а утрепаните - турци?

А, и още нещо, да не забравяме, че имаме и протохайдути или прахайдути - Момчил, който започнал кариерата си като най-обикновен кокошкар в България

[Кухулин]

А какво да направим, като в българския фолклор е навлязла именно тази дума, и ако съдим пак по фолклора, общо взето значението й е същото.

Да де, то това е идеята - защо българите употребяват именно тази дума. Ето, Къзъл Дели пише, че вероятно тя е най-слабо употребяваната от османските думи за "разбойник". В българския пък тя се употребява най-често, а например харамия се среща много по-рядко.

Иначе е имало и по-съвестни айдуци: Марко (хайдутин)

[jordani_vt]

Не знам защо по-горе се повдигна въпросът защо и как се променя значението на думата хайдутин.

Всъщност има значителен брой хайдути (разбойници), които в някакъв момент се включват в освободителната борба. Т.е. не се променя думата, а се променят хората. Същото явление се наблюдава по-рано в Гърция и Сърбия.